.png?ph=89752c26b8)
Μελέτες δοκίμια-Θεόδωρος Γ. Παππάς: «Αριστοφάνης, ο ποιητής και το έργο του» κριτική της Ανθούλας Δανιήλ
Η ελπίδα, ο ήλιος και το γέλιο απαλύνουν τη σκληρότητα της ζωής, είπε ο Καντ. Και ο συγγραφέας του παρόντος βιβλίου, Θεόδωρος Γ. Παππάς, μας παρέχει και τα τρία με το σημαντικό αυτό πόνημα πάνω στον μεγάλο, τον μεγαλύτερο, κωμικό ποιητή του αρχαίου κόσμου. Το βιβλίο ανοίγει με την πρώτη σελίδα της έκδοσης του 1498 του Πλούτου του Αριστοφάνη, με τον Καρίωνα οικέτη να αυτοοικτίρεται: «Αργαλέον πράγμ’ εστίν ω Ζευ και θεοί Δούλον....». Και, βέβαια, αλήθεια λέει ο καημένος ο Καρίων, και ακριβώς επειδή μερικές αλήθειες είναι διαχρονικές, είναι αθάνατα και τα έργα και εκείνοι που τις είπαν. Της αθανασίας τους και της επικαιρότητάς τους μάρτυρες είναι οι συνεχείς επανεκδόσεις, ερμηνευτικές εκδόσεις, μελέτες, μονογραφίες, μεταφράσεις. Ο συγγραφέας αναφέρεται λεπτομερώς στον «Πρόλογό» του, κυρίως, στις πρόσφατες εκδόσεις από διαπρεπείς επιστήμονες, Έλληνες και ξένους, ακόμη και στις διασκευές σε κόμικ. Όλη αυτή η κίνηση δείχνει το αμείωτο ενδιαφέρον για το θέατρο του Αριστοφάνη. Και είναι, εν πάση περιπτώσει, καταδεικτική της αγάπης του κοινού για τον αρχαίο ποιητή και η συρροή του στο αρχαίο θέατρο κάθε καλοκαίρι.
Ο Παππάς, θέλοντας να δώσει μια σφαιρική εικόνα της αριστοφανικής κωμωδίας, θα μιλήσει για τη ζωή και τη μαθητεία του ποιητή, την παράδοση του κειμένου, τη δομή και τα χαρακτηριστικά του κωμικού ήρωα, το ύφος και τη γλώσσα, το λυρισμό, τη σάτιρα, τη λειτουργία του προσωπείου και του γέλιου στην κωμική σκηνή. Το έργο ολοκληρώνεται με «λεξικό όρων - γλωσσάριο», «χρονολόγιο αρχαίου δράματος», «δύο ευρετήρια», «Βιβλιογραφία» ξενόγλωσση και ελληνόγλωσση που περιλαμβάνει και το 2015.
Η ποίηση, λέει ο συγγραφέας, «είναι η πραγματική ερωμένη του Αριστοφάνη» και πρόκειται για μια «φαντασμαγορική ποίηση» με την οποία, όπως φαίνεται και στην αντωδή των Ορνίθων, ο ποιητής τραγουδά με θεία φωνή την αρμονία του σύμπαντος.
Όπως πληροφορούμαστε στην «Εισαγωγή», οι πληροφορίες για την καταγωγή της κωμωδίας είναι ελλιπείς. Ωστόσο, κατά τη μαρτυρία του Αριστοτέλη, προήλθε από το περιβάλλον των διονυσιακών εορτών και τα φαλλικά άσματα, τους κώμους των κωμαστών προς τιμήν του Διόνυσου, με θέμα τη βλάστηση και τη γονιμότητα. Αργότερα, κυρίως στα κατ’ αγρούς Διονύσια, οι προσωπιδοφόροι εορταστές που εξήρχον, έκαναν την αρχή στα βωμολοχικά άσματα δηλαδή, έφεραν ομοίωμα φαλλού –η μεταφορά ήταν η πομπεία– και κατάλληλη σκευή, ενδύματα και άλλα εξαρτήματα, για τη διόγκωση και μεγέθυνση ορισμένων σημείων του σώματος, κατά το έθος της σκηνικής παρουσίας. Από τη μεταφορά του φαλλού και τα σκώμματα θα προέλθουν αργότερα τα χορικά και τα διαλογικά μέρη της κωμωδίας (ειρήσθω εν παρόδω ότι η σημασία της κωμωδίας είναι τόσο μεγάλη ώστε η έρευνα πάνω στις πηγές της να έχει αποτελέσει τον πυρήνα στο μυθιστόρημα του Ουμπέρτο Έκο Το όνομα του Ρόδου, που έγινε το σημείο αναφοράς πολλών άλλων νεότερων συγγραφέων). Βεβαίως το κωμικό στοιχείο είχε εμφανιστεί πρωτίστως στον Αρχίλοχο και στον Ιππώνακτα, οι οποίοι διέσωσαν την ιαμβική ιδέαν, το ιαμβίζειν, το σκώπτειν, το γεφυρίζειν∙ όσο για τις χοντροκοπιές, αυτές αφενός έχουν αποτροπαϊκό χαρακτήρα και η καταγωγή τους πάει βαθιά στο χρόνο, αφετέρου είχαν απλώς διασκεδαστικό χαρακτήρα. Τα έργα του Αριστοφάνη σώζονται σε «παπύρινα και περγαμηνά αντίγραφα» ελληνιστικής και ρωμαϊκής περιόδου. Ο Παππάς ανατρέχει στους σχολιαστές από την αρχαιότητα και εντεύθεν –ένα ετερόκλητο συμπίλημα– και παραθέτει τις απόψεις, θετικές και αρνητικές. Από τις πρώτες, επιλέγω την άποψη του Φρύνιχου του Αράβιου, ο οποίος κατέτασσε τον Αριστοφάνη στα πρότυπα ύφους, όπως ήταν ο Πλάτων, ο Θουκυδίδης και οι ρήτορες.
Η σημασία της κωμωδίας είναι η κάθαρση, την οποία πετυχαίνει ο ποιητής δι’ ηδονής και γέλωτος, εκεί που η τραγωδία την κατορθώνει δι’ ελέου και φόβου. Και, ενώ ο Πλάτων θεωρεί ότι το δράμα έχει βλαπτικές συνέπειες πάνω στον ψυχισμό των ανθρώπων, ο Αριστοτέλης αντιθέτως υποστηρίζει ότι η ψυχή εξαγνίζεται, διότι η κωμική κάθαρση επιτυγχάνεται με το γέλιο και τη χαρά εφόσον ο άνθρωπος είναι ζώον γελαστικόν. Καταγγέλλοντας, λοιπόν, τα δεινά της κοινωνίας και ασκώντας δημόσια κριτική, κάνει τους θεατές να ξεχνούν τα τρέχοντα και να θυμούνται την ομορφιά της ζωής, τον έρωτα και την ειρήνη.
Στα τεχνικά τώρα, θα δούμε συχνά να αντιστρέφονται οι όροι και οι ρόλοι. Οι γυναίκες αναλαμβάνουν τους ρόλους των ανδρών, όπως στη Λυσιστράτη, οι άνθρωποι τους ρόλους των θεών, όπως στους Βατράχους, ο πατέρας το ρόλο του παιδιού, όπως στις Νεφέλες, και έτσι υπηρετείται το κωμικό στοιχείο. Ο Αριστοφάνης δεν παίρνει σοβαρά τις ατέλειες του κόσμου και των ανθρώπων, αλλά αντιμετωπίζει με ελαφρότητα τις δυσκολίες και τις αντιξοότητες της ζωής, προκαλώντας το γέλιο.
Στην Αθήνα, λαός και λόγος βρίσκονται σε μια αλληλεξάρτηση και ο ποιητής γίνεται ο διαμεσολαβητής. Ο ρόλος του είναι παράλληλος με το Λόγο που αναπτύσσεται στην Πνύκα και στην αγορά. Το θέατρο έχει πολιτικό ρόλο και συμβάλλει με τον τρόπο του στην ενημέρωση και στην εγρήγορση του πολίτη, προωθώντας πολιτικά και κοινωνικά προβλήματα. Έτσι, ο Αριστοφάνης θα υμνήσει την ειρήνη, θα καταγγείλει τον πόλεμο, θα καυτηριάσει τα ελαττώματα πολιτικών, στρατιωτικών και ανθρώπων των γραμμάτων και θα προσπαθήσει να συμβάλει στη διόρθωση των κακώς κειμένων με το έργο του.
Ο Παππάς, θέλοντας να δώσει μια σφαιρική εικόνα της αριστοφανικής κωμωδίας, θα μιλήσει για τη ζωή και τη μαθητεία του ποιητή, την παράδοση του κειμένου, τη δομή και τα χαρακτηριστικά του κωμικού ήρωα, το ύφος και τη γλώσσα, το λυρισμό, τη σάτιρα, τη λειτουργία του προσωπείου και του γέλιου στην κωμική σκηνή.
Λέγεται πως, όταν ο τύραννος των Συρακουσών Διονύσιος ο Νεώτερος ζήτησε από τον Πλάτωνα στοιχεία για να ενημερωθεί για την Αθήνα, εκείνος του έδωσε τις κωμωδίες του Αριστοφάνη. Ανεξάρτητα από το βαθμό αλήθειας στον οποίο ανταποκρίνεται αυτή η πληροφορία, ο Παππάς επισημαίνει την αξία του αριστοφανικού έργου ως πηγής πληροφοριών, καθρέφτη της Αθήνας του 5ου π.Χ. αι., που «συμπληρώνει αλλά και διαφωτίζει αρκετές πλευρές του έργου του Θουκυδίδη» και, αναλυτικότερα, μας δίνει, από την πλευρά της κωμωδίας, στοιχεία για την παιδεία των νέων, τη δικαιοσύνη, τις θρησκευτικές εκδηλώσεις, τη θέση των ανδρών και των γυναικών στην κοινωνία, της ποίησης. Η ποίηση, λέει ο συγγραφέας, «είναι η πραγματική ερωμένη του Αριστοφάνη» και πρόκειται για μια «φαντασμαγορική ποίηση» με την οποία, όπως φαίνεται και στην αντωδή των Ορνίθων, ο ποιητής τραγουδά με θεία φωνή την αρμονία του σύμπαντος, όπου όλα τα στοιχεία της φύσης, θεοί και πουλιά, ενώνονται σε μια πανηγυρική συναυλία που το τραγούδι της φτάνει στον ουρανό. Τα χορικά του Αριστοφάνη γέμουν από εικόνες φυσικής ομορφιάς, την οποία επιτυγχάνει με συνθέσεις λέξεων και ρυθμών μοναδικές στο παγκόσμιο θέατρο.
Το βιβλίο του Θεόδωρου Παππά αποτελεί ένα εξαιρετικό πόνημα πάνω σ’ αυτό το μεγάλο κεφάλαιο του ελληνικού πολιτισμού. Ανανεώνει και φρεσκάρει τη μνήμη των ειδικών, ενημερώνει τους μη ειδικούς και διασκεδάζει με όλες τις σημασίες της λέξης.
Αριστοφάνης, ο ποιητής και το έργο του
Θεόδωρος Γ. Παππάς
Gutenberg
560 σελ.
ISBN 978-960-01-1799-8
Τιμή: €30,00
Πηγή : diastixo.gr